به گزارش روابط عمومی موسسه خیریه عترت بوتراب به نقل از شهر امید، شکل‌گیری نهادهای نوین در حوزه خیریه در ایران به روزگار پایانی حکومت قاجار بازمی‌گردد. در واقع در واپسین دهه‌های سده سیزدهم و در نخستین سال‌های سده چهاردهم خورشیدی، با نخستین کوشش‌های سازمان‌یافته در حوزه نهادسازی خصوصی و دولتی برای انجام کارهای نیکوکارانه و عام‌المنفعه به‌ویژه در حوزه رسیدگی به امور کودکان یتیم یا فرزندان خانواده‌های فقیر روبه‌رو می‌شویم. تا پیش از آن از دریچه منابع تاریخ و ادبیات، گاه به نمونه‌هایی از این کودکان خردسال برمی‌خوریم که در نبودِ نهادهای خیریه دولتی و خصوصی، پس از مرگ پدر و مادر، اگر از همراهی و یاری خویشاوندان یا همسایگان نیکوکار برخوردار نمی‌شدند، در کوچه‌ها و خیابان‌ها به سرگردانی افتاده، بنا به بخت و اقبال و گاه به تناسب جنسیت و خصوصیات جسمی، سرنوشت‌هایی متفاوت می‌یافتند. خیرخواهانه اما پراکنده و موقت اقداماتی که تا پیش از پیروزی جنبش مشروطه و استقرار حکومت قانون برای رسیدگی به وضعیت کودکان یتیم و بی‌سرپرست انجام گرفته بود، فردی، موقت و ناپایدار بود. نمونه‌ای از این اقدامات، کوشش میرزا حسین خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار در سال 1249 خورشیدی به شمار می‌آید که در زمان بحران خشک‌سالی و قحطی گسترده در کشور، برای رسیدگی به احوال فقیران، هیاتی به نام «مجلس اعانه» بنیان گذاشت. «رسیدگی به کار آذوقه شهر، فراهم آوردن رقم فقیران و آوارگان، تأمین سرای برای آنان در اطراف شهر، جلوگیری از گدایی آنان» و نیز راه‌اندازی مدرسه‌ای ویژه کودکان آنها با هزینه و سرمایه دولتی، از جمله وظایف مجلس اعانه بود. این کوشش‌ها به‌گونه‌ای، فردی و پراکنده بود؛ حکومت طرحی برای ایجاد نهادهایی با چنان اهداف نگسترانیده بود. برخی نواندیشان در این زمانه، در شرایط بی‌توجهی حکومت به ایجاد بناهای عام‌المنفعه، با دارایی خود مدرسه‌های شبانه‌روزی برای کودکان یتیم یا فقیر و مستمند بنیان گذاردند که مکانی برای سکونت و ادامه زندگی آنها نیز به شمار می‌آمد. منابع تاریخی از اقدام فردی نیکوکار نام می‌برند که مدرسه‌ای خیریه بنیان گذارد. میرزا سیدعبدالکریم خان منتظم‌الدوله «سردار مکرم» وزیر قورخانه در سال 1276 خورشیدی نخستین مدرسه خصوصی ویژه «اطفال یتیم و ابنای فقرا و مستضعفین را پدید آورد. بزرگان و خوش‌نامانی چون شیخ هادی نجم‌آبادی، میرزا علی خان امین‌الدوله، میرزا حسن رشدیه و احتشام‌السلطنه از این مدرسه پشتیبانی می‌کردند. بیست کودک یتیم، خدمات آموزشی و مکانی برای زندگی و سکونت در این مدرسه دریافت می‌کردند. ایران در چنین زمانه‌ای اما به دگرگونی‌هایی نیاز داشت؛ بیش‌تر از آن‌رو که جهان پیرامونش به مرحله‌ای تازه از ایجاد مراکز و سازمان‌های نظام‌مند در حوزه خیریه و نیکوکاری وارد شده بود. جنبش مشروطه، گویی پاسخی به این نیازها و نیز دیگر ضرورت‌های آن زمانه بود. هوای نو، راه تازه پیروزی جنبش مشروطیت ایران و تاسیس مجلس شورای ملی، گامی بزرگ در سامان‌دهی کوشش‌های پراکنده پیشین و بنیان‌گذاری نهادهای خیریه به شمار می‌آمد. نمایندگان صنف تجار در نخستین دوره مجلس لایحه‌ای را پیشنهاد کردند که بر آن اساس مدرسه ویژه کودکان یتیم ساخته شود. این کوشش نمایندگان، سال‌ها بعد در 1304 خورشیدی در قالب قانون درآمده و دولت را مکلف ساخت «حقوق معلمان مدارس مخصوص ایتام و هزینه وسایل آموزشی آنان را از محل اضافه مالیات بر برخی قراء و املاک تامین کند». جامعه ایرانی در آن روزگار به موسسه‌های خیریه و پرورشگاه‌هایی بیش‌تر نیاز داشت. پیدایش نهادهای نوین همچون بلدیه در اواخر دوره قاجار، گشایشی در رسیدگی به امور کودکان یتیم و نیازمند به شمار می‌آمد. دارالرضاعه (شیرخوارگاه)، پرورشگاه کودکان و یک دبستان مجانی، از جمله بنگاه‌های مهم زیرمجموعه اداره بلدیه بودند. کودکان یتیم و فقیر هفت سال به بالا در این مراکز آموزش دیده، نگهداری می‌شدند. حمایت و نگهداری اطفال شیرخوار از هنگام ولادت تا سن هفت سالگی و حمایت و نگهداری اطفال یتیم از هفت سالگی به بالا، از دیگر وظایف مهم بلدیه برشمرده می‌شد. آنگونه که منابع تاریخی روایت می‌کنند شیرخوارگاه و پرورشگاه بلدیه تهران در 1314 خورشیدی، از 77 کودک زیر چهار سال نگهداری می‌کرد. کودکان زیر پوشش این مرکز به استناد روزنامه اطلاعات در سال 1318 خورشیدی به بیش از یکصد تن رسیده بودند. این کودکان تا هفت سالگی با شیر تغذیه شده، پس از آن به مرکزی دیگر فرستاده می‌شدند تا هنرهای گوناگون بیاموزند. یک دگرگونی اساسی با شیر و خورشید سرخ پیدایش نهاد شیر و خورشید در نخستین دهه سده چهاردهم خورشیدی، همه این کوشش‌ها و اقدامات را به دوره‌ای تازه وارد کرد. این نهاد که بر پایه فعالیت‌های غیر دولتی شکل گرفت، توانست ادبیات تازه جهان در زمینه خدمات‌رسانی به بخش‌های نیازمند و آسیب‌پذیر جامعه را به ایران وارد کند. نیکوکاران ایرانی بدین‌ترتیب توانستند طرحی نو در این زمینه دراندازند. در شماره آینده به شکل‌گیری و اقدامات شیر و خورشید سرخ می‌پردازیم. * اشاره به شعر سعدی شیرین‌سخن «تو نیکی می‌کن و در دجله انداز/ که ایزد در بیابانت دهد باز».